॥ अथ दशाक्षररुद्र मन्त्र विधानम् ॥

रुद्रयाग व विशिष्ट साधना में विविध ऋचाओं से न्यास किये जाते है ।

मन्त्र – ॐ नमो भगवते रुद्राय।

विनियोगः – ॐ अस्य श्री रुद्रमन्त्रस्य बोधायन ऋषिः, पंक्ति छन्दः, रुद्रो देवता ममाभिष्ट सिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ॥

ऋषिन्यासः- ॐ बोधायनर्षये नमः शिरसि, पंक्ति छन्दसे नमः मुखे, रुद्र देवतायै नमः हृदि, विनियोगाय नमः सर्वाङ्गे ।

॥ न्यासः ॥

ॐ या ते रुद्र शिवा तनूरघोरापापकाशिनी । तयानस्तन्वा शंतमया गिरिशंताभिचाकशीहि ॥ इति शिखायां ॥ १ ॥
ॐ अस्मिन्महत्यर्णवेऽतरिक्षे भवा अधि । तेषा ᳬ सहस्रयोजने०। इति शिरसि ॥ २ ॥
सहस्राणि सहस्रशोबाह्वोस्तव हेतयः । तासामीशानो भगवः पराचीना मुखाकृधि ॥ इति ललाटे ॥ ३ ॥
ॐ ह ᳬ सः शुचिषद्वसुरंतरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथि-र्दुरोणसत् । नृषद्वरसदृतसद्वयोम सदब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत् ॥ इतिभ्रुवोर्मध्ये ॥ ४ ॥
ॐ त्र्यंबकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकमिव बन्धनान् मृत्योर्मुक्षीय मामृतात् ॥ नेत्रयो: ॥ ५ ॥
नमः स्रुत्याय च पथ्याय च नमः काट्याय च नीप्याय च नमः कुल्याय च नमो नादेयाय च वैशंताय च ॥ कर्णयोः ॥ ६ ॥
मानस्तोके तनये मानऽआयुषिमानो गोषुमानो अश्वेषुरीरिषः । मानोवीरान् रुद्रभामिनो वधीर्हविष्मंतः सदमित्वा हवामहे ॥ नासिकयोः ॥ ७ ॥
ॐ अवतत्य धनुष्ट्व ᳬ सहस्राक्षशतेषुधे । निशीर्यशल्यानांमुखोशिवो नः सुमनाभव ॥ इतिमुखे ॥ ८ ॥
नीलग्रीवाः शितिकण्ठाः शर्वा अधः क्षमाचराः । तेषा ᳬ सहस्त्र योजने० ॥ इतिकण्ठे ॥ ९ ॥
ॐ नीलग्रीवाः शितिकण्ठा दिव ᳬ रुद्रा उपश्रिता तेषांᳬसहस्र ॥ इत्युपकण्ठे ॥ १० ॥
नमस्ते आयुधायानातताय धृष्णवे । उभाभ्यामुतते नमो बाहुभ्यां तवधन्वने ॥ इतिस्कंधे ॥ ११ ॥
यातेहेतिर्मीढुष्टम हस्ते बभूवते धनुः । तया ऽस्मान्विश्वतस्त्वमयक्ष्मया परिभुज ॥ इति बाह्वो ॥ १२ ॥
ये तीर्थानि प्रचंरति सृकाहस्तानिषंगिणः । तेषा ᳬ सहस्त्र॰ ॥ इति हस्तयोः ॥ १३ ॥
सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय वै नमो नमः । भवे भवेनातिभवे भवस्व मां भवोद्भवाय नमः ॥ इत्यंगुष्ठयो: ॥ १४ ॥
वामदेवाय नमो ज्येष्ठाय नमः श्रेष्ठाय नमो रुद्राय नमः कालाय नमः कलविकरणाय नमो बलविकरणाय नमः बलायनमो बलप्रमथनाय नमः सर्वभूतदमनाय नमो मनोन्मनाय नमः ॥ इति तर्जन्योः ॥ १५ ॥
अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोरघोरतरेभ्यः । सर्वेभ्यः सर्व शर्वेभ्यो नमस्ते अस्तु रुद्ररूपेभ्यः ॥ मध्यमायो: ॥ १६ ॥
तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि । तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् ॥ इत्यनामिकयोः ॥ १७ ॥
ईशान सर्वविद्यानामीश्वरः सर्वभूतानां ब्रह्माधिपति र्ब्रह्मणो ऽधिपतिर्ब्रह्मा । शिवो मे अस्तु सदाशिवोम् ॥ इति कनिष्ठिकयो: ॥ १८ ॥
नमो व किरिकेभ्यो देवानां ᳬ हृदयेभ्यो नमो विचिन्वत्केभ्यो नमो विक्षिणत्केभ्यो नम: आनिर्हतेभ्यः ॥ इति हृदये ॥ १९ ॥
नमो गणेभ्यो गणपतिभ्यश्च वो नमो नमो व्रातेभ्यो व्रातपतिभ्यश्च वो नमो नमो गृत्सेभ्यो गृत्सपतिभ्यश्च वो नमो नमो विरूपेभ्यो विश्वरूपेभ्यश्च वो नमः ॥ इति पृष्ठे ॥ २० ॥
नमो व हिरण्य बाहवे सेनान्ये दिशां च पतये नमो नमो वृक्षेभ्यो हरिकेशेभ्यः पशूनाम्पतये नमो नमः । सस्पिञ्जरायत्विषीमते पथीनाम्पतये नमो नमो हरिकेशायोपवीतिने पुष्टानाम्पतये नमो नमो बभ्लुशाय ॥ इति पार्श्वद्रये ॥ २१ ॥
विज्ज्यंधनुः कपर्दिनो विशल्यो बाणवाँ बाणवाँ उत । अनेशन्नस्य या इषव आभुरस्य निषङ्गधिः ॥ इति जठरे ॥ २२ ॥
हिरण्यगर्भ : समवर्तताग्रेभूतजातस्यजातः पतिरेकआसीत् । सदाधार पृथिवीन्द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषा विधेम ॥ इतिनाभौ ॥ २३ ॥
मीढुष्टम शिवतम शिवो नः सुमना भव । परमेवृक्ष आयुधन्निधायकृत्तिं वसानआचर पिनाकम्बिभ्रदागहि ॥ इति कट्याम् ॥ २४ ॥
ये भूतानामधिपतयो विशिखासः कपर्द्दिनः । तेषा ᳬ सहस्त्र॰ ॥ इति गुह्ये ॥ २५ ॥
ॐ जातवेदसे सुनवाम सोममरातीयतो निदहाति वेदः । सनः पर्षदति दुर्गाणि विश्वानावेव सिन्धुं दुरितात्यग्निः ॥ इति गुदे ॥ २६ ॥
मानो महान्त मुतमानो अर्भकंमान उक्षन्तमुतमान उक्षितम् । मानोऽवधीः पितरंमोतमातरंमानः प्रियास्तन्वोरुद्र रीरिषः ॥ इति ऊर्वो ॥ २७ ॥
एषतेरुद्रभागस्तं जुषस्व तेनावसेन परोमूज वतोतीहि । अवततधन्वा पिनाकहस्तः कृत्तिवासाः ॥ इति जानुनो ॥ २८ ॥
ये पंथा परि रक्षय ऐलबृदाऽआयुर्युधः । तेषा ᳬ सहस्त्र॰ ॥ इति पादयो ॥ २९ ॥
अध्यवोच दधिवक्ता प्रथमोदैव्योभिषक । अहीँश्चसर्वाञ्जम्भन्त्सर्वाश्च यातुधान्यो धराचीः परासुव ॥ इति कवचम् ॥ ३० ॥
नमो बिल्म्मिने च कवचिने च नमो वर्मिणे च वरूथिने च नमः श्रुताय च श्रुतसेनाय च नमो दुन्दुभ्याय चाहनन्याय च नमो धृष्णवे ॥ इत्युपकवचम् ॥ ३१ ॥
नमोऽस्तु नीलग्रीवाय सहस्त्राक्षायमीढुषे । अथो ये अस्य सत्त्वाना हन्तेभ्यो करन्नमः ॥ इति तृतीय नेत्रे ॥ ३२ ॥
प्रमुञ्च धन्वनस्त्वमुभयोरान्यज्यम् । याश्चते हस्त इषवः पराता भगवो वप ॥ इत्यस्त्रम् ॥ ३३ ॥
(इति प्रथमोन्यासः)

१ दिग्बंधन – य एतावन्तश्च भूयाँ सश्चदिशोरुद्रा वितस्थिरे । तेषा ᳬ सहस्त्रयोजनेऽव धन्वानितन्मसि ॥

२. दशाङ्ग अक्षर न्यास :- ॐ नमः मूर्धि । नं नमः नासिकायाम् । मों नमः ललाटे । भं नमः मुखे । गं नमः कण्ठे । वं नमः हृदये । तें नमः दक्षिण हस्ते । रुं नमः वामहस्ते । द्रां नमः नाभौ । यं नमः पादयोः ।

३. तृतीय न्यासः- सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय वै नमो नमः । भवे भवेनातिभवे भवस्व मां भवोद्भवाय नमः हंस हंस पादयो ।
वामदेवाय नमो ज्येष्ठाय नमः श्रेष्ठाय नमो रुद्राय नमः कालाय नमः कलविकरणाय नमो बलविकरणाय नमः बलायनमो बलप्रमथनाय नमः सर्वभूतदमनाय नमो मनोन्मनाय हंस हंस उर्वोः ।
अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोरघोरतरेभ्यः । सर्वेभ्यः सर्व शर्वेभ्यो नमस्ते अस्तु रुद्ररूपेभ्यः हंस हंस हृदि ।
तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि । तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् हंस हंस मुखे ।
ईशान सर्वविद्यानामीश्वरः सर्वभूतानां ब्रह्माधिपति र्ब्रह्मणो ऽधिपतिर्ब्रह्मा । शिवो मे अस्तु सदाशिवोम् हंस हंस मूर्ध्नि ।
इस प्रकार ५ ऋचाओं से न्यास करें ।

न्यासः ( सम्पुट) — दशों दिशाओं में लोकपालों के मन्त्रों से न्यास पूर्वादिक्रम से करें ।
त्रातारमिन्द्र० … इन्द्राय नमः । त्वंनो अग्ने० … अग्नये नमः । सुगन्नः पंथां प्रदिशन्न एहि ज्योतिष्मद्धेह्य जरन्न आयुः । अपैतुमृत्युरमृतं आगाद्वैवस्वतो नो अभयं कृणोतु दक्षिणे यमायः नमः ॥ असुन्वन्तम य जमानमिच्छस्तेन स्येत्यामन्विहि त स्करस्य । अन्यमस्मदिच्छसात इत्यानमो देवि निर्ऋते तुभ्यमस्तु ॥ निर्ऋते नमः । तत्वायामि० …. वरुणाय नमः । आनोनियुद्भिः शतिनीभिरध्वर ᳬ सहस्त्रिणीभिरुपयाहि यज्ञम् । वायो अस्मिन्त्सवनेमादय स्वयूयं पातस्वस्तिभिः सदानः । वायवे नमः ॥ वय ᳬ सोमव्रते तवमनस्तनूषु बिभ्रतः । प्रजावन्तः सचेमहि । कुबेराय नमः ॥ तमीशानं जगत….। ईशानाय नमः । अस्मेरुद्रा महेना पर्वता सो वृत्रहत्येभरहूतौ सजोषाः । यः स ठे सतेस्तुवतेधायि वज इन्द्र ज्येष्ठा अस्माँ अवन्तुदेवाः । ब्रह्मणे नमः ॥ स्योना पृथिवी…..। धरायै नमः।

४. चतुर्थ न्यास – मनोजूतिर०……इति गुह्ये ।अबोध्याग्निः समिधाजानानां प्रतिधेनुमिवायतीमुषासम् । यह्वा इवप्रवयामुज्जिहानाः प्रभानवः सिस्रतेनाकमच्छ । इति उदरे ॥
मूर्द्धानं दिवो अरतिं पृथिव्या वैश्वानरमृत आजातमग्निम् । कवि र्ठ सम्राजमतिथिं जनानामासन्ना पात्रं जनयंत देवाः । इति हृदये ॥
मर्म्माणिते वर्मणाछादयामि सोमस्त्वाराजामृतेनानुवस्ताम् । उरोर्वरीयो वरुणस्ते कृणोतु जयन्तन्त्वानु देवामदन्तु । इति मुखे । जातवेदा य दिवापाकोसि विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्पात् । संबाहुभ्यां धमति संपत वैद्यवाभूमि जनयन्देव एकः इति शिरसि ॥

५. पञ्चमन्यासः- रुद्राष्टाध्यायी के मन्त्रों से इस प्रकार न्यास करे – यज्जग्रतो० इत्यादि शिवसंकल्प के ६ सूत्रों का हृदय पर, सहस्रशीर्षाः इत्यदि १६ मन्त्रों से शिर पर, अद्भ्यः संभृतं…. इत्यादि ६ मन्त्रों से शिखा पर आशुः शिशानो इत्यादि १२ मन्त्रों से कवच पर, विभ्राट….. इत्यादि १७ मन्त्रों से नेत्रों पर, नमस्ते रुद्रमन्यवे इत्यादि ६६ मन्त्रों से अस्त्राय फट् का न्यास करें ।
इसके बाद अष्टऋचाओं से नमस्कार करें । यथा –
हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे.। ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं.। यः प्राणतो.। ॐ मही द्यौः पृथिवीचन इमं यज्ञं मिमिक्षताम्। पितृन्नोभरीमभिः। उपश्वासय.। अग्नेनय.। यातेअग्ने.। इमंयम.।